Sysselmannsskuta

For mange overvintrarar var Polarstar som ein livspartnar. Den dei vinka nøgde til når ho drog, lengta etter når det var som mest einsamt, forbanna når ho ikkje kom, og jubla for når dei endeleg såg henne.

Bjarne Nordnes overvintra på Gråhuken 1979-80. Polarstar sette han i land på seinsommaren med forsyningar, tjørepapp og spiker til å kle hytta, og kol til å fyre med gjennom vinteren. Han skriv i boka si Med isbjørn rundt veggene at han vart litt ottesam då han forstod at denne ilandsettinga i august vart det einaste besøket av Polarstar før vinteren. Nordnes hadde nemleg håp om å få nordover ein omn, slik at han kunne bake brød. No sat han med hundre kilo mjøl og tilsvarande mykje gjær, men ikkje noko å steike brødet med. Det gjekk mot ein vinter med mykje graut.

Like greitt kunne det vere. Hausten vart grov og stormfull, og det verka umuleg for ei skute å ta seg inn til Gråhuken. Så skriv Bjarne Nordnes:

”Onsdag den 31. oktober sto jeg opp klokka åtte. Jeg åpnet skyteluka og så ut. Båt! Jeg tok kaldt vann i ansiktet og så ut igjen. Jo, båten lå fortsatt der. Båt ved Gråhuken den 31. oktober, nesten to uker inni mørketida, og havet blankstille – for første gang på en måned. Hvilken flaks! Det var mørkt ute, men jeg var sikker på at det var sysselmannsbåten Polarstar av Ålesund som var kommet. Jeg blinket med lommelykta noen ganger gjennom luka, hvoretter jeg kledde på meg og gikk ut. Før jeg nådde ned i fjæra, hadde de satt lettbåt på vannet.

Sysselmannsbetjent Neverdal og to fra mannskapet kom i land. De hadde båten full av postsekker. Og det er flere om bord, sa en av karene. Det ble en overraskelsens dag.

Polarstar var kommet hit allerede klokka to på natta, men de hadde ikke villet vekke meg. De hadde seilt fram og tilbake på fjorden til det led så langt på morgenen at jeg ga livstegn fra meg. Det får man si er å ha respekt for nattens ro. Men hva et slikt besøk betyr for den som overvintrer i de nordlige ødemarker, skjønner bare den som har opplevet det.”

Mannskapet fekk stor respekt for overvintrarane. Dette valet om å legge seg til aleine, einsleg og isolert, i mørketida, med ein hund eller to som einaste selskap. Hyttene var små og lite imponerande. Polarstar både sette dei i land med utstyret om hausten og henta dei igjen på forsommaren året etter. Maskinisten Per Larsen sa det slik:

– Når dei kom om bord igjen og fekk seg ein dusj, ja, det trur eg gjorde godt, det lukta bra spekk av dei…

Det var med god grunn Sysselmannen kravde både nye gardiner og barskap på Polarstar. Skipper og mannskap fekk fort kjenne kontrasten til blod og spekk på fangstefeltet. Plutseleg hadde dei både kongelege og politikarar om bord, folk dei elles berre kjente frå fjernsynet. Ikkje rart oppdragsgivaren ville ha både teieplikt og fotoforbod. Det var kyrkjekomite, justiskomite og utanrikskomite frå Stortinget, det var kronprinspar, statsrådar, NATO-grupper og britiske ambassadefolk, det var høgsterettdommarar, statlege forureiningstilsyn og miljøvernråd.

Og mange av dei måtte ut på det ytste, aude skjer for å kjenne på villmarka. Så i juli 1980 fekk overvintrar Bjarne Nordnes gjesting av heile miljøkomiteen på Stortinget då han skulle hentast tilbake til sivilisasjonen av Polarstar. 17 stortingsrepresentantar med draum om å få sjå isbjørn aula innover tundraen, skriv Nordnes. Han berre ønskte at det skulle dukke opp ein arg bamse, slik at det vart litt fart i stortingskomiteen og han kunne få eit bra filmopptak. Men det kom dessverre ingen bjørn. Kvalross fekk dei folkevalde derimot oppleve, saman med Nordnes:

”Lenge før vi nådde Moffen, så vi i kikkerten at det lå hvalross på noen isflak, vi så også dyr som boltret seg i vannet. Fra Moffen og nordover havet lå isen tett. Men vi fant ei åpning ved stranda, så mye at vi kom i land med lettbåten.

Mens vi ennå var om bord i Polarstar, var det en som spurte om det fantes sjanse til å få se isbjørn på Moffen. Selvsagt var det det, mente jeg, så mye is som det var. Og det var jo ikke så lenge siden jeg hadde hatt bjørnebesøk på Gråhuken. Miljøvernministeren ropte da opp til skipperen, som sto på brua: ’Vi bør vel nesten ha med oss en mann med gevær i land.’ Skipperen ropte da til meg: ’Du, Nordnes, har sikkert et gevær for handa, kan du ikke ta det med i land?’ Men det eneste geværet som ikke var nedpakket, var salonggeværet, som jeg ikke hadde ammunisjon til. Det tok jeg med i land, til alles tilfredshet. Vi møtte heldigvis ingen bjørn.

En flokk hvalross gjorde oppvisning like ved stranda i en hel time, til alles glede. Han som førte gummibåten mellom Polarstar og stranda, fikk kjøre slalåm mellom hvalrosstenner og isfjell.

Denne slalåmkjøringen var det matros Rolf Nakken som presterte. I Svalbardposten ble det kåret til årets dramatikk: Nakken hadde lettbåten full av stortingsrepresentanter da en flokk på 8-10 hvalrosser begynte å vise svært stor interesse for båten. Det var bare å gi full gass for å komme seg unna. De digre beistene ville lett kunne velte båten om de kom borttil den.”

Utanrikskomiteens besøk i 1984 var også minneverdig. Det var enkelte av dei folkevalde som tok godt for seg av det som var på utførsel. Per Larsen, maskinsjef, har teieplikt, og då vert sitatet frå han slik:

– Alkohol var det første dei treiv til når dei kom om bord… gjekk på fylla heile tida… drakk seg skitfulle og sovna på messebenken… han eine, når dei heldt takketale, så sat han der skit fulle med berre slibrige bemerkingar… Oss skulle til land på ein holme der, alle saman, men han skulle ikkje i land. Men når han høyrde der var konjakk med, jau, då var han første mann i båten. So det var no i grunnen artigt…

Alkohol var ikkje heilt framandt i kulturutvekslinga på Svalbard heller. Polarstar var temmeleg fersk i tenesta då Sysselmannen sende skuta si til norsk-sovjetisk fotballkamp i Pyramiden seinsommaren 1979. Sovjetunionen vann 2-1, men det la ikkje dempar på stemninga ved avreise. Men då dei gjekk på grunn straks dei hadde lagt frå kai, var det tilløp til panikk, rapporterte Svalbardsposten. Det var andre gongen i løpet av få veker at sysselmannsskuta var uheldig på slikt velferdsoppdrag. Ved ei turistutveksling i Barentsburg i juli hadde ho sett seg fast i isen.

Denne gongen vart dei ståande til floa løfta dei av, og den gode stemninga i salongen var på plass igjen. Lokalavisa spekulerte på om det nok muleg var russisk drykk frå vertane i Pyramiden inne i bildet. ”Det gikk med allsang, trekkspill, gitar – og kam! Så selv om båten lå tungt i sjøen og var halvfull av vann, syntes en del det var trist at ikke turen varte lenger,” heitte det.

Men grunnstøytinga var såpass alvorleg at Polarstar måtte til Harstad for reparasjon.

Å pleie sambandet med det sovjetiske samfunnet på Svalbard var ei viktig del av oppgåva til Sysselmannen, og dermed også for sysselmannsskuta. Sysselmannen hadde kontordag i Barentsburg kvar veke, om muleg, og stort sett var det Polarstar som frakta han. Og kulturutvekslingane gjekk på det offentlege budsjettet.

Mannskapet utveksla, dei også. Hadde du litt å byte med, så kunne du få så mykje russevodka du ville ha, forsikrar Per Larsen.

Og det var veloppdragne menneske dei møtte:

– Når vi kom opp i ditta kulturhuset der, eller ka vi skal kalle det, so sat der fullt av folk, men dei røyste seg alltid opp når vi kom og skulle sette oss.

I 1982 var det så mange med på søndagsturen til Barentsburg at Polarstar måtte gå doble turar. Skulekorpset og turnjentene måtte reise nedover laurdag kveld og ta returen tidleg søndag. Svalbardsposten rapporterte:

”Skuffelsen over at de måtte reise hjem før banketten, fortok seg snart når de fikk servert middag om bord på Polarstar og slappet av etter et anstrengende døgn.

Men om deltakelsen på banketten ble redusert, ble den tilsvarende lengre for de som måtte vente til Polarstar kom tilbake. Over fem timer med masse mat, både hermetisk og levende musikk, og naturligvis god tilgang på drikkevarer, skapte høy stemning og omfattende forbrødring. Bytteaktiviteten var også stor på søndagskvelden, og flere samovarer var med i bagasjen tilbake til Longyearbyen.”

Lokalavisa melde sjeldan anna enn at denne samrøra var stor stas, framifrå og vellukka. Men feststemte båtturar kunne også vere utfordrande. Sjøsjuka tok mange alt på veg til moroa. Eitt år måtte Polarstar ta ein ekstra sving for å plukke opp igjen hjelmen til ein av musikantane som hadde bøygd seg over rekka. Mange stod bøygd, men dei fleste rakk å ta av hovudplagget først.

Hausten 1984 låg Polarstar ved kai i Barentsburg då ein 43 år gammal sovjetisk statsborgar ein fredags ettermiddag tok kontakt med mannskapet på båten og ba om å få snakke med Sysselmannen. Skuta var i Barentsburg i samband med eit møte mellom kolselskapa Store Norske og det sovjetiske Trust Arktikugol, som heldt til der.

Det var ingen tvil om kva mannen ville. Då han fekk vite at Sysselmannen sjølv ikkje var med på turen, ba han om å få bli med til Longyearbyen for å snakke med han personleg der. Mannen var frå Moskva og gift, men hadde ingen barn. Han var havforskar og kom til Polarstar rett frå forskingsskipet der han jobba.

Polarstar tok han med til Longyearbyen, men heldt godt auge med han heile vegen. Såpass spesielt og uklart var det heile. Mannskapet gjekk vakt medan han var om bord. På sysselmannskontoret vart han avhøyrd, og der forklarte han at han ville hoppe av både av personlege og politiske grunnar. Han fekk også høve til å snakke med konsulen i Barentsburg og kapteinen på forskingsskipet han tilhøyrde.

Etter avhøyra vart han sendt med fly til Oslo. Kva som hende med han etterpå, var uklart.

Svalbardposten avslutta notisen sin om avhoppinga slik: ”Det er nå fire sovjetborgere og to polakker som har hoppet av på Svalbard de siste årene.”

Medan norsk-sovjetisk samrøre i Barentsburg og Pyramiden og klasseturar til Ny-Ålesund var å rekne som velferdstiltak for nordmenn på Svalbard, måtte dei fleste andre med transportbehov betale for å bruke sysselmannsskuta. Sysselmannen sette – ikkje unaturleg – høgare pris for å leige ut fartøyet enn han sjølv betalte til reiarlaget. Det siste året Polarstar var i teneste, kosta det 32 800 kroner døgnet eller 1370 kroner timen å disponere skuta.

Og det var mange med trong for slik korttidsleige. Årsmeldinga etter den første sesongen med Polarstar fortel at skuta hadde vore utleigd i alt 430 timar: Televerket, Universitetet i Bergen, Oakham School (britisk ungdomsskule), kolselskapa Store Norske og Kings Bay, Norsk Lektorlag, Statens Arbeidstilsyn, Svalbard lufthamn og fleire private norske selskap.

Samtidig var sysselmannsskuta eit beredskapsfartøy, og Sysselmannen sette grenser for kor langt unna skuta kunne vere til eikvar tid. Han ville vere sikker på at ho på kort varsel kunne avbryte oppdrag for andre. Enkelte offisielle oppgåver var dessutan prioritert framfor andre. Då Norsk Polarinstitutt til dømes ville leige Polarstar til fyrettersyn ei veke i 1984, måtte Sysselmannen seie nei då utanrikskomiteen i Stortinget varsla besøk.

Eit slags unntak var Vervarslinga for Nord-Norge. Meteorologane fekk leige skuta to gonger i året for å frakte folk og utstyr mellom Tromsø og stasjonane i nord. Ein sommartur i juli og ein hausttur i september-oktober. Haustturen var viktig. Då fekk dei overvintrande meteorologane grønnsaker og poteter og frysevarer. Frysekapasiteten på stasjonane var avgrensa, og det var ønskeleg å fylle opp så seint som råd.

Vervarslinga kravde dessutan direktefrakt frå Tromsø til Bjørnøya og Hopen. Forsyningane måtte ikkje gå via Longyearbyen. ”Hvem skal overvåke blant annet tollvarer som sprit, øl og div. stereoanlegg? Alt dette er høyt skattet i Longyearbyen,” heitte det i korrespondansen frå Vervarslinga, som meir enn antyda at folk der i byen ikkje var til å stole på.

Så var det også godt med drikkevarer i frakta. Eit lastekart for Bjørnøya eit tilfeldig år sa mellom anna at det i tillegg til teknisk utstyr og anna proviant, skulle oppover 1200 flasker vin og brennevin og 330 kasser øl og mineralvatn. I alt 25 kubikkmeter med alkohol.

Når Sysselmannen snakka om beredskap og var varsam med å sende Polarstar på private oppdrag for langt vekk frå faderhuset, var det ikkje minst med tanke på redningsaksjonar. Så godt som kvart år var det fartøy som kom i vanskar og trong assistanse. Då var det Sysselmannen dei kontakta for hjelp. Og ideelt sett skulle Polarstar då ligge ved kai i Longyearbyen og straks gå ut derifrå.

Som då ein kvalbåt fekk motorstopp utanfor Kvadehuken ein junisøndag i 1981 og over Svalbard Radio ba Sysselmannen om hjelp. Då låg Polarstar i Longyearbyen, og skipper Ingolf Røren hadde skute og mannskap på veg mot havaristen i løpet av 45 minutt etter radiovarselet. Kvadehuken ligg nær innløpet av Kongsfjorden lenger nord på Spitsbergen. Polarstar var framme etter ti timar, fekk slepar om bord og tok kvalbåten inn til Ny-Ålesund. Men forsøk der på å reparere motoren var mislykka, og Polarstar måtte
slepe båten sørover for å vente på nye maskindelar, sende med fly frå fastlandet. Dårleg vêr gjorde at slepet rauk undervegs. Det tok eitt døgn å få havaristen til Longyearbyen.

Akkurat denne redningsaksjonen fekk også prinsipiell betydning. Kontrakten med Sysselmannen var ikkje tydeleg nok i spørsmålet om bergingsløn. Karlsen-reiarlaget nådde å inngå ein avtale med eigaren av kvalbåten om 100 000 kroner for operasjonen. Men både Justisdepartementet og Sysselmannen meinte at det ikkje kunne krevjast slik utbetaling ettersom Polarstar var i Sysselmannens teneste og assistanse var ei viktig oppgåve for ein sysselmannsbåt. Etter nokre runder med advokat gjekk Karlsen med på dette som del av avtalen for Polarstar. Eigaren av havaristen slapp dermed unna med å betale Sysselmannen 27 000 kroner etter tariffen for utleige og dei timane redningsaksjonen hadde tatt.

Eit anna slags havari øydela julefreden for Polarstar året etter. Kontrakten med Sysselmannen gjekk rutinemessig til jul, og på den måten at skute og mannskap returnerte sørover i tide til å nå heim til høgtida. I 1982 hadde dei gått frå Longyearbyen tidleg vesle julekvelden og var komne ni timar mot fastlandet då alarmen gjekk.

Det var helikopteret til Sysselmannen som hadde styrta. Det var på førjulstur til ymse fangststasjonar og skulle lande framfor hytta til den kjende fangstmannen Harald Solberg då piloten feila på høgda over isen. Solberg heldt til på Kapp Wijk nordaust i Isfjorden. Det var ikkje radiosamband med Longyearbyen, og det gjekk fleire timar før helikopteret var sakna og flyet til Store Norske sett inn i ettersøkinga. Då havaristen vart lokalisert, var vêrtilhøva såpass vanskelege at sjøvegen var einaste alternativet.

Så Polarstar snudde og tok seg tilbake på rekordtid. Julekveldsmorgonen låg dei igjen ved kai i Longyearbyen for å ta om bord det andre helikopteret Sysselmannen rådde over og sette kursen innover i Isfjorden. Men vêret betra seg, og dermed kunne helikopteret ta seg inn mot Kapp Wijk for eiga maskin og hente dei to flygarane og tre passasjerane. Berre ein av dei måtte til sjukehus for behandling. Og alle hadde dei fått eit minnerikt døgn saman med fangtsmann Solberg i hytta hans.

Om bord på Polarstar improviserte dei julefeiring på beste vis.

– Vi åt julesteika utfor fjorden der, fortel Per Larsen.

Kontrakten med Sysselmannen var på eitt år om gongen. Og kvart år var det mange krav til reiarlaget om utbetringar og byggemessige endringar. Men det låg i korta at Sysselmannen etter kvart ville sjå seg om etter eit anna fartøy. I 1988 valte departementet å inngå ein femårskontrakt med Polar Circle frå Rieber Shipping.

Då hadde Polarstar vore sysselmannsskute i åtte år. At ho ikkje skulle få eit niande, vekte sterke reaksjonar både i Brandal og Hareid. Og ordførar Johan E. Hareide skreiv eit kjenslefullt brev til Justisdepartementet på vegne av skute, reiarlag og lokalsamfunn.

Ordføraren peikte både på dei gode røynslene Sysselmannen hadde hatt med ei stødig skute og eit dyktig mannskap, på lagnaden i selfangstnæringa, og faren for forsvinnande kompetanse og rekrutteringsgrunnlag. Når skuta no er sett utanfor, skreiv Hareide, kan det bety slutten for eit tradisjonsrikt miljø i kommunen og ishavsbygda Brandal spesielt, og slutten for ei aktiv næring i ishavsområda gjennom meir enn tre generasjonar.

Vi kan ikkje sitte rolege og avfinne oss med vedtaket som ligg føre, skreiv ordføraren, vi må ha rett-på-sak kunnskap om kvifor vedtaket måtte bli slik. Fordi, skreiv han, både skute og mannskap og rederi er så mykje ein del av vårt fellesskap i kommunen, og kjende vide om i heile kyst-Norge nordover.

Slik avslutta ordførar Johan E. Hareide brevet sitt: ”I vårt perspektiv dreiar denne sak seg ikkje åleine om eit tradisjonsrikt rederi, ei skute og arbeidsplassar ombord. Det kan gjelde om å legge øyde det siste av forventningar til ei særprega næring; som kravde så mykje av menneskeleg offer og materiell innsats i eit kystsamfunn – og som ytte så rikt til lokale levevilkår vidt utover, og til ressursutnytting og auka kunnskap og forståing for verdiane i ishavsområda.”

Svaret frå departementet kom raskt, men sa ikkje anna enn at det var Stortinget og regjeringa som denne gongen ville ha offentleg konkurranse om oppdraget, og at bytet av fartøy ikkje var grunna i at ein var misnøgd med korleis reiarlaget hadde utført oppgåva.

Per Larsen (f. 1928) var maskinsjef på Polarstar desse åra og har prøvd å forstå korleis dette utvikla seg og kvifor Polarstar mista den lukrative kontrakten:

– Nei. Det va’ vel… det var litt mykje bråk med Polarstar, bak i messa. Ej sa det tidlig i leikjen at det skulle vore bygt om, messa flytte’ heilt fram der som chief-lugaren var. Det hadde vorte ein heilt annan båt. Der va’ det stille og fredeleg. Bake i messa va’ det for mykje bråk og vibrasjon. Det va’ forferdele’ vanskele’ å prate der når ein gjekk under fart. Hadde dei gjort dette, kan det hende dei hadde fått behalde kontrakten litt lenger.

– Ja, dei var vel ikkje akkurat kjende for å bruke pengar utover det høgst nødvendige?

– Nei. Og den som brukte minst penge’, det var no faktisk han Holstad, det. Han ville ikkje vere med på noke, han. Då va’ han faktisk mykje greiare, han Martin. Spurte vi nå’ Martin ette’ noke, så fekk vi det. Du veit, oss skifte’ ut dørene i styrehuset, og det va’ sjela til båten som fór sin veg, sa han Holstad…

– Ja, det var dei teak-dørene som du såg gjennom, det.

– Ja, og du veit, det bles gjønå dei. Men han va’ ein snill mann, han Holstad. Herregud. Kanskje for snille. Ej opplevde at når ein matros sto på dekk og bad han halde kjeften sin oppe i styrehuset, so heldt han kjeften sin oppe i styrehuset, han. Og det tok no seg ikkje ut når skipperen heldt kjeften sin.

– Nei, men han Gjerde, og han hadde no vore i lag med forskjellige, sa at han Holstad var den snillaste og mest rektige som hadde vore skipper der.

– Ja, han va, grei, han Holstad.